Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych definiuje utwór jako każdy przejaw działalności twórczej człowieka o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. Utwór jest otoczony ochroną prawną od chwili ustalenia. To oznacza, że nie trzeba go na przykład nigdzie rejestrować, by był objęty ochroną.
Większość zasobów, z których korzystamy, jest przedmiotem prawa autorskiego. Nie tylko książka, piosenka czy film, ale także wysłany e-mail, zdjęcie zrobione telefonem komórkowym i komentarz na forum w praktyce są utworami. Podlegają one automatycznie restrykcjom praw autorskich. Utwór nie musi być wcześniej rozpowszechniony. Wykonane zdjęcie jest utworem niezależnie od tego, czy je upublicznimy.
Twórca i dzieło
Każdy/a z nas jest twórcą/czynią – nie jest ważne, czy napiszemy książkę, nakręcimy film, namalujemy obraz czy przygotujemy prezentację dla uczestników/czek wydarzenia lub nakreślimy szkic imprezy, którą organizujemy. Dotyczy to każdej naszej aktywności, której efekty zawierają w sobie „element twórczy”.
Dzieło:
- jest rezultatem pracy człowieka;
- jest przejawem działalności twórczej;
- ma indywidualny charakter.
Utwór może być oryginalny, zależny lub inspirowany.
Prawo autorskie
Prawo autorskie (ang. copyright, symbol: ©) to pojęcie prawnicze oznaczające ogół praw przysługujących autorowi/ce utworu albo przepisy upoważniające autora/kę do decydowania o użytkowaniu dzieła i czerpaniu z niego korzyści.
Prawo autorskie dzielimy na osobiste i majątkowe.
Autorskie prawo osobiste chroni niezbywalną i nieograniczoną w czasie więź utworu z twórcą/czynią. Twórca/czyni ma między innymi – prawo do:
- autorstwa utworu,
- oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem,
- nienaruszalności treści i formy utworu,
- decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publicznie,
- nadzoru nad sposobem wykorzystania utworu.
Autorskie prawo majątkowe zapewnia twórcy/czyni wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z niego.
Bez zgody twórcy/czyni możemy legalnie korzystać z utworu w ramach dozwolonego użytku, który w ogólnym ujęciu obejmuje:
- korzystanie z pojedynczych egzemplarzy utworów przez krąg osób spokrewnionych lub zaprzyjaźnionych (tzw. dozwolony użytek prywatny),
- korzystanie z utworów przez instytucje oświatowe w przypadku, gdy utwór służy zilustrowaniu treści przekazywanych w celach dydaktycznych (tzw. dozwolony użytek edukacyjny),
- korzystanie z utworów przez uczelnie wyższe w celu prowadzenia działalności naukowej,
- użyczanie oraz zwielokrotnianie przez instytucje oświatowe, uczelnie, instytuty badawcze, biblioteki, muzea oraz archiwa utworów rozpowszechnionych,
- przytaczanie urywków rozpowszechnionych utworów oraz utworów plastycznych, fotograficznych i drobnych utworów w całości, o ile będzie to uzasadnione celami cytatu – czyli wyjaśnieniem, polemiką, analizą krytyczną lub naukową, nauczaniem (tzw. prawo cytatu).
Utwory mogą być wykorzystywane bezpłatnie podczas ceremonii religijnych oraz oficjalnych uroczystości, jeśli nie osiąga się korzyści majątkowych.
Utwory rozpowszechnione mogą być odtwarzane bezpłatnie podczas imprez szkolnych i akademickich.
Wolno również bezpłatnie:
- rozpowszechniać utwory wystawione na stałe na drogach, ulicach, placach, w ogrodach; ale nie do tego samego użytku;
- korzystać z utworów dla dobra osób z niepełnosprawnościami;
- korzystać z utworów dla celów bezpieczeństwa publicznego, na potrzeby postępowań sądowych, administracyjnych lub sądowych;
- korzystać z utworów w celu reklamy publicznie dostępnej wystawy lub publicznie dostępnej sprzedaży utworów.
Powyższe przypadki bezpłatnego korzystania z utworów w granicach dozwolonego użytku mogą zaistnieć jedynie pod warunkiem wymienienia imienia i nazwiska twórcy/czyni oraz źródła.
Utwory przechodzą do domeny publicznej m.in po 70 latach:
- od śmierci twórcy/czyni,
- od śmierci ostatniego żyjącego współautora/ki (w przypadku wielu autorów/ek),
- od daty pierwszego rozpowszechnienia (w wypadku nie poznania autora/ki).
Ochrona wizerunku, korespondencji oraz źródła informacji
Rozpowszechnianie wizerunku wymaga zezwolenia osoby na nim przedstawionej, chyba że osoba przedstawiona otrzymała zapłatę za pozowanie. Zezwolenia nie wymaga:
- rozpowszechnianie wizerunku osoby powszechnie znanej, jeżeli wizerunek wykonano w związku z pełnieniem przez tę osobę funkcji publicznych (politycznych, społecznych, zawodowych);
- rozpowszechnianie wizerunku osoby stanowiącej jedynie szczegół całości (zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza).
Rozpowszechnianie korespondencji osoby, do której została skierowana, w okresie 20 lat od śmierci tej osoby, wymaga zgody jej małżonka lub zstępnych.
Twórca/czyni ma obowiązek zachować w tajemnicy źródło informacji wykorzystane w utworze. Ujawnienie tajemnicy jest dozwolone jedynie za zgodą osoby lub na podstawie postanowienia sądu.
Prawa pokrewne
Prawo do wykonań publicznych zapewnia ochronę każdemu wykonaniu artystycznemu utworu lub dzieła sztuki ludowej, niezależnie od jego wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. Prawo artysty/ki wykonawcy nie narusza prawa autorskiego.
Prawo do fonogramów i wideogramów
Prawo autorskie chroni pierwsze utrwalenie warstwy dźwiękowej wykonania utworu oraz pierwsze utrwalenie sekwencji ruchomych obrazów, z dźwiękiem lub bez. Producentowi/ce fonogramu lub wideogramu przysługuje wyłączne prawo do rozporządzania i korzystania z zapisów. Prawo wygasa po upływie 50 lat od sporządzenia fonogramu lub wideogramu.
Prawo do nadań programów
Prawo do rozporządzania i korzystania ze swoich nadań przysługuje organizacji radiowej i telewizyjnej. Prawo gaśnie po upływie 50 lat od pierwszego nadania programu.
Odpowiedzialność karna
Karze grzywny, ograniczenia lub pozbawienia wolności podlega osoba, która:
- przywłaszcza sobie autorstwo lub wprowadza w błąd co do autorstwa albo artystycznego wykonania;
- rozpowszechnia bez podania nazwiska lub pseudonimu twórcy/czyni cudzy utwór lub jego opracowanie;
- narusza cudze prawa autorskie lub prawa pokrewne w celu osiągnięcia korzyści majątkowych;
- bez uprawnienia utrwala lub zwielokrotnia w celu rozpowszechnienia cudzy utwór;
- nabywa lub pomaga w zbyciu przedmiot będący nośnikiem utworu;
- wytwarza urządzenie przeznaczone do niedozwolonego usuwania technicznych zabezpieczeń;
- utrudnia wykonywanie prawa do kontroli korzystania z utworu.
W zrozumieniu zawiłości prawa autorskiego mogą pomóc filmy zrealizowane przez Joannę Jurczak na potrzeby projektu Centrum Cyfrowego:
Trudne kwestie wyjaśniają także webinaria:
- Wybrane zagadnienie prawa autorskiego – webinar Narodowego Centrum Kultury,
- Prawo autorskie a kultura w internecie – webinar Narodowego Centrum Kultury,
- Prawo autorskie – live Stowarzyszenia OVUM,
- Prawo autorskie w wydarzeniach online organizowanych przez biblioteki – webinar Centrum Cyfrowego,
- Prawo autorskie w pracy zdalnej bibliotekarza – webinar Centrum Cyfrowego.
Wątpliwości w interpretacji prawa autorskiego rozwieje prawnik na portalu Legalna kultura oraz porady zamieszczone na stronie Centrum Cyfrowego:
- Biblioteki w czasie pandemii a prawo autorskie,
- Zdalna edukacja a prawo autorskie i prawo do wizerunku.
Inspiracją do zgłębiania zawiłości prawa autorskiego mogą być przykłady z życia wzięte czyli kazusy prawne:
- udostępnianie utworów w lokalu przedsiębiorstwa,
- Benefis Konspiratora,
- Prawo autorskie w działalności naukowej.
Akty prawne krajowe dotyczące praw własności intelektualnej:
- Ustawa z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 666, 1333 ze zm.);
- Ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. – Prawo własności przemysłowej (tekst jedn.: Dz. U. Z 2015 r. poz. 1266,1505, 1615 ze. zm.), art. 102-119;
- Kodeks cywilny – Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. (Dz. U. Z 2016 poz. 380, 585 ze zm.), art. 23-24, 72, 721;
- Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych (Dz. U. Nr 128, poz. 1402 ze zm.);
- Ustawa z dnia 18 lipca 2002 r. o świadczeniu usług drogą elektroniczną (Dz. U. Nr 144, poz. 1204 ze zm.);
- Porozumienie TRIPS – Porozumienie w sprawie handlowych aspektów praw własności intelektualnej (Dz. U. Z 1996 r. Nr 32, poz. 143, zał.).
Oprócz prawa krajowego obowiązują jeszcze trzy rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej oraz 11 dyrektyw. Czego dotyczą te dokumenty? Na przykład sposobu korzystania z dzieł osieroconych, ochrony prawnej programów komputerowych, ochrony prawnej baz danych i innych szczegółowych wytycznych.Prawo międzynarodowe, które również jesteśmy zobowiązani respektować, jest zawarte w Konwencji berneńskiej o ochronie dzieł literackich i artystycznych; Konwencji rzymskiej o ochronie wykonawców, producentów fonogramów oraz organizacji nadawczych; w Traktacie WIPO o prawie autorskim oraz Traktacie WIPO o wykonaniach artystycznych i fonogramach. (J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie i prawa pokrewne, Wolters Kluwer, wyd. 5. Warszawa 2011)