Według Encyklopedii Zarządzania, dostępnej online (która jest otwartym zasobem edukacyjnym moderowanym przez pracowników/czki Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie) otwartość oznacza „gotowość na przyjęcie nowych idei lub propozycji bądź szczerość, jawność i wyraźność w wypowiedzi” (dostęp: 28.02.2022). Jest to definicja niezwykle bliska otwartości, o jakiej myślimy w SpołEdzie. Otwartość to także pewna koncepcja, czy filozofia, której charakterystyczną cechą jest przejrzystość, współpraca, ale też integracja. To z kolei może wiązać się z dostępnością wiedzy, technologii, innych zasobów oraz jawnością działań i procesów.
W naszej publikacji koncentrujemy się na otwartości w edukacji. Co oznacza to pojęcie?
Otwarta edukacja, w rozumieniu Centrum Cyfrowego, to edukacja dostępna dla wszystkich, dopasowana do różnych grup odbiorców/czyń, umożliwiająca uczenie się i nauczanie według własnych potrzeb i intuicji, zachęcająca do eksperymentów i twórczego działania. Otwartość wspiera środowisko edukacyjne i instytucje kultury, ale też ułatwia dostęp do materiałów wszystkim chętnym.
Podstawową wartością otwartej edukacji w Centrum Cyfrowym jest współpraca. To od niej zależy, czy twórczynie/cy materiałów otrzymają wsparcie w swoich działaniach. Otwartość to także kwestia zaangażowania uczestników/czek procesu edukacyjnego oraz dostępność edukacji dla wszystkich, niezależnie od możliwości ekonomicznych czy ograniczeń związanych z wiekiem, stanem zdrowia itd. Od chęci współpracy nauczycielek/li, dyrektorów/ek, urzędniczek/ków, lokalnych liderów/ek, bibliotekarek/rzy zależy, czy w edukację będą mogli zaangażować się również rodzice, środowiska lokalne, ekspertki/ci.
W budowaniu otwartej edukacji pomocne są technologie informacyjno-komunikacyjne. Niezbędne są w związku z tym kompetencje osób uczących, infrastruktura technologiczna, dopasowane regulacje prawne oraz wsparcie systemowe. Równie ważnym elementem koncepcji otwartej edukacji jest założenie otwartości zasobów edukacyjnych. Uznanie otwartości jako fundamentalnej zasady przyświecającej edukacji jest bowiem niezbędne, również po to, aby w pełni wykorzystać potencjał technologii informacyjno-komunikacyjnych w procesie uczenia się.
Otwartość w aspekcie prawnym to powszechny dostęp do danej treści zagwarantowany w szczególności w przepisach prawa, pozwalający na ich swobodne ponowne wykorzystanie. Na tak rozumianą otwartość nakłada się także aspekt techniczny (udostępnienie treści w sposób dający wszystkim użytkownikom takie same możliwości korzystania, niezależnie od posiadanej i używanej technologii) oraz aspekt finansowy (udostępnienie nieodpłatne) [Otwarte dane – standard prawny, (dostęp: 06.02.2021)]. W związku z tym przez otwartość rozumiemy dostępność zasobów naukowych i edukacyjnych połączoną z brakiem barier prawnych, technologicznych i ekonomicznych, które ograniczają możliwość ich wykorzystania.
Treści opublikowane w internecie mogą być bardziej lub mniej otwarte oraz zdatne do ponownego użytkowania. Wszystko zależy od sposobu ich udostępnienia, a także od warunków prawnych, na jakich zostały udostępnione.
W związku z tym można wyróżnić cztery stopnie otwartości:
Dozwolony użytek (niezależnie od stopnia otwartości) jest zapewniony z mocy prawa, oznacza to, że osoba chcąca skorzystać z utworu nie musi ubiegać się o pozwolenie na to u posiadacza/ki praw autorskich osobistych oraz możliwość nieodpłatnego korzystania z dzieła bez zgody posiadacza praw majątkowych. Dozwolony użytek osobisty oznacza możliwość korzystania z dzieła, jak również kopiowanie go na użytek własny lub osób bliskich. Istnieje także dozwolony użytek publiczny, z którego korzystają biblioteki, muzea, archiwa i szkoły.
1. Wszystkie prawa zastrzeżone z nadanymi limitami dostępu
W takim przypadku użytkownik/czka nie ma możliwości bezpośredniego zapoznania się z tekstem, stosowany jest określony system zabezpieczeń zarządzania prawami cyfrowymi. Publikacje zamknięte, zarówno tradycyjne, jak i elektroniczne, bywają objęte kontrolą dostępu do treści (chociażby w postaci rejestracji i każdorazowego logowania się do witryny) i wymagają uiszczenia opłaty za możliwość czytania.
2. Wszystkie prawa zastrzeżone – model Gratis Open Access
Tego typu model usuwa jedynie barierę odpłatności i limit dostępu, wciąż bowiem obowiązuje brak zgody na swobodne wykorzystanie zasobu. W ramach Gratis Open Access użytkownik może korzystać z utworu zgodnie z przepisami o dozwolonym użytku.
3. Pewne prawa zastrzeżone – model Libre Open Access i Licencje Creative Commons
Polega na jednoczesnym zniesieniu opłat za dostęp do treści oraz na rozszerzeniu możliwości korzystania z utworu. Dzięki otwartemu dostępowi (Open Access) Libre użytkownik/czka ma prawo wyjść poza ramy dozwolonego użytku. Aby było to możliwe, autor/ka musi przekazać w odpowiedni sposób informację o zgodzie na określone swobody i ograniczenia. Może to uczynić np. poprzez wykorzystanie licencji Creative Commons, które stanowią zestaw warunków licencyjnych. Wszystkie licencje posiadają cechy wspólne (poszanowanie praw autorskich osobistych) oraz dodatkowe warunki, które określają m.in. zgodę autora na komercyjne użytkowanie dzieła oraz pozwolenie na tworzenie utworów zależnych od oryginału. Istnieje 6 typów licencji Creative Commons, od najbardziej liberalnych, tzw. wolnych licencji (umożliwiających swobodne dysponowanie utworem), po restrykcyjne, które zawężają sposób korzystania z dzieła.
4. Domena publiczna
Jest to zbiór twórczości, który nie podlega ograniczeniom z tytułu ochrony majątkowych praw autorskich, ponieważ prawa te w stosunku do dzieła albo nigdy nie powstały, albo wygasły na mocy przepisów prawa autorskiego. Wówczas publikacje występują całkowicie otwarcie – są dostępne za darmo z możliwością ich wykorzystania, kopiowania, zmieniania i dystrybuowania.